Սասունիկ Թորոսյան «ԱՓՆԱՐՈՏԻԿ»

Հատուկ մագիստրատուրայի առաջին կուրսի ուսանողներիս համար տեղադրում եմ ՍԱՍՈՒՆԻԿ ԹՈՐՈՍՅԱՆԻ «ԱՓՆԱՐՈՏԻԿ» ակնարկը

Սասունիկ Թորոսյան

 ԱՓՆԱՐՈՏԻԿ

Աշտարակի շրջանի Լեռնարոտ գյուղում տասնմեկ տարեկան մի տղա ուսին դրեց դահուկներն ու գնաց դեպի սարերը։ Անասելի ցուրտ կիրակի էր։ Գյուղի բոլոր վառարանների ծուխը դանդաղորեն սահում էր գյուղեզրի ձորով՝ քսվելով ձյուներին։ Ինչ կատու էլ տեսա, մեջքը խանձել էր վառարանի տակ։ Ականջներն ու պոչը կտրված շունը կծկվել էր առավոտվա մոխրակույտի վրա՝ աչքերը գոց, իր բոլոր սարսափները կորցրած։

Տասնմեկ տարեկան տղան մի դույլ ջուր էր դրել վառարանին՝ ծանրած կովի համար։ Հաշված օրեր էին մնացել, եւ նա գիտեր, որ կովն արդեն գոլ ջուր պիտի խմի։ Տղան չէր մոռացել մի փունջ առվույտ կախել նորածին գառնուկների դնչիկների վերեւում։ Նա մորն ասաց. «Չթողնես ջուրը շատ տաքանա, երկու բուռ ալյուր կխառնես ջրին», ու գնաց։ «Վազն անցիր, մի փորձանք կբերես գլխիդ, շան ծիծ կերած»,- ասաց մայրը։ Տղան ետ եկավ, անկողնի ծալքի վրայից վերցրեց ձեռնոցներն ու նայեց մորը։ «Հազար անգամ ասացի՝ սեւ բրդից ձեռնոց գործիր»,- ասաց նա։

Կոլտնտեսության անասնագոմերի բակում երկու փրչոտված ու դեն շպրտված ձի նայեցին հեռացող տղայի ետեւից։ Հետո ձիերից մեկը, անկիրք ու անտեր, դունչը երկարեց դեպի գուռը՝ ուղիղ ծորակի տակ, հանգցնելով իր մեջ մրսող բոլոր կրակները։ Մյուսը, հեռացող տղայի նկատմամբ հարազատություն զգալով, անշնորհք քայլքով մի քիչ տեղ գնաց նրա ետեւից։ Տղան շրջվեց, նայեց ձիուն, տեսավ ինձ, հետո ուսից ցած բերեց դահուկները, գցեց ոտքերի տակ ու սահող, տեւական քայլքով գնաց՝ այլեւս ետ չնայելու վճռականությամբ։ Երկար ժամանակ տեսնում էի նրան հերոսի մեծությամբ, հետո՝ նահատակի, հետո՝ տղայիս։ Աչքի մի թարթափ, երկու թարթափ, երեք, եւ տղան փաթիլի նման կորավ ձյուների մեջ։

Ձիերի ոտների առջեւից մինչեւ ամենավերջին սարը, ամենավերջին սարից էլ այն կողմ, այդ ամբողջ սպիտակ տարածքում կար, ապրում էր եւ շարժվում մի մարդ, տասնմեկ տարեկան մի անմահ մարդ։ Նա իր շնչառությամբ, ուժով եւ սիրով լցրել էր սար ու ձոր։ Ես նոր միայն հասկացա, որ տղան չի գնում սահելու։ Իսկ այն բանը, որ տանում էր տղային դեպի ցուրտ սարերը, սկսեց մղկտալ իմ մեջ։

Հայրենիքը սար է, որի մի լանջին գարուն է, մյուսին՝ ամառ, երրորդին՝ աշուն, չորրորդին՝ ձմեռ։ Մի՞թե ես մինչեւ հիմա ապրել եմ Հայրենիքի գարունքոտ լանջին, իսկ այս աննման տղան՝ հակառակ լանջին, ուր միայն բուք է ու բորան։

Տունը, ուր ես ծնվել եմ, եւ որի դռան վրա իմ վեց հորեղբայրները դանակի ծայրով գրել են իրենց անվանատառերը, ճիշտ եւ ճիշտ ճամփեզրին է, ինչպես բոլոր տները։ Եվ քանի որ այդպես է, եւ մենք ծնվում ենք ճանապարհների վրա, նշանակում է՝ ես, դու, բոլորս ճամփորդներ ենք ու պիտի քայլենք։ Գոնե կզգանք մեր տան հետ մեզ կառանող թոկի երկայնքն ու ամրությունը, ինչպես մայիսին ափնարոտիկում կապված մատաղացու խոյը։

Ճանապարհին կարկուտի տակ էլ եմ ընկել, անձրեւի էլ, ծալվել են ծնկներս դեռ բլրին չհասած, մի ափ ջուր եմ տենչացել ծարավից արթնացող հարբածից ավելի, բայց էլի քայլում եմ։ Անշտապ ու անսայթաք խորանում եմ այս բարբառիկ եզերքում, եւ հանդապահ կարգվելու ցանկությունն օրավուր ինձ խեղդում է։ Այդպես, քամիների բերանն ընկնելով ու անձրեւներից ծեծկվելով, իմ մեջ արդեն սկսել է աճել այս հողի եղեգներից մեկը եւ տատասկներից ամենակատաղին։ Իսկ այդքանից հետո դժվար չէ հասկանալ, թե ինչպես է լինում, որ միջօրեի կիթից հետո, երբ անզուսպ ու խելակորույս գառները թռչում են դեպի հոգնած ու դատարկ մայրական հոտը, գառներից ամենապաղբերանն էլ հազարանոց հոտի մեջ գտնում է իր մի հատիկ մորը։

Ես խոսում եմ այն բաների մասին, ինչ տեսնում եմ։ Իսկ իմ տեսածը ուրիշ բան չէ։ Խութեցի մեծ հայրս մինչեւ վերջ հովիվ էր, իմ հորեղբայրներից երկուսը հիմա էլ հովիվ են, եւ ինձ թվում է, թե ես էլ վատ հովիվ չէի լինի։ Մեկ-մեկ, երբ հինգերորդ հարկի իմ պատշգամբից երեւացող սարերը մթնում են, ինձ ու ինձ ասում եմ. «Եղբայրս, դու այնպիսի հովիվ կլինեիր, որ քո հոտը մինչեւ ուշ աշուն կկթվեր, եւ քո հոտի մեջ զույգ գառ ծնող մաքիները չափազանց շատ կլինեին»։ Մեզնից ոչ մեկը հասակ այնպես չի նետել, որ իր հոր տուն մտնելիս ճակատը խփի դռնդիկի փայտին եւ իր խմորջուրը տաքացնի պատահական կրակի վրա։ Մեզնից ոչ մեկը իրեն անչափ մոտիկ չի զգա անմահությանն ու երջանկությանը, եթե հանկարծ, մեկնիմեկեն իր ազգակցական կապը չզգա այս հողի կռատուկի ու աստղափշի հետ։ Այս ելեւէջոտ հողի վրա ոչ մի սիրելի աստղանավորդ, ով ուզում է լինի, սիրելի չէ, եթե մինչեւ վերջ էլ նրան չի թվում, թե ճակատագրի դժբախտ բերումով է, որ ինքը հովիվ կամ այգեպան չի դարձել, եթե նրան չի թվում, որ ինքը խանգարված տրակտորիստ է կամ փականագործ։

Լեռնարոտ գնալուց մի շաբաթ առաջ հովտի գյուղերից մեկում էի։ Կտուրներից մեկի վրա խոտի դեզ կար, որը վեց այծի էլ գարուն չէր հանի։ Եվ այդ դեզը իր ետեւում ծածկում էր Մասիս սարը։ Լինում է նաեւ այդպես։ Չեմ ուզում ասել, որ կրակ տալու դեզ էր։ Մի հիսուն ճնճղուկ պատսպարվել էին նրա մեջ։ Պարզապես, այդ դեզի դիմաց մարդու շունչն էր կտրվում։ Այդպես է, որովհետեւ լեռան սերը սովորեցրել է մեզ շնչել նաեւ աչքերով։

Լեռան այս գյուղում տասնմեկ տարեկան տղան գնա՜ց, գնա՜ց, գնա՜ց ու մտավ սրտիս մեջ, ձուլվեց իր ձմռանը, իր եզերքին եւ չէր երեւում, ինչպես մեզնից յուրաքանչյուրի չծնված եղբայրը։ Եվ Հայաստանի կենտրոնում՝ ձյուների մեջ կանգնած, ես ինձ երջանիկ էի զգում, ընդունակ՝ զոհվելու մի հասկի համար, պատրաստ՝ համբուրելու բոլորի աչքերն ու ձեռքերը։

Տաքանալու համար մտա կովաբուծական ֆերմայի գոմը։ Ցուրտը տերեւների հետ ծառերից ու երկնքից թափված ճնճղուկներին հավաքել էր տաք ու սննդարար թրիքի վրա։ Ճնճղուկներ կային մսուրների մեջ եւ կովերի մեջքներին։ Այդ հրաշալի հաշտությունը թեթեւ զարհուրանք պատճառեց իր ահեղ դատարկությամբ։ Աղի կոշտերը մսուրների մեջ անդրաշխարհային, չպատկերվող ձեւեր էին ստացել։

– Ո՞վ ես, ի՞նչ հողածին ես,- լսեցի ես։ Ճնճղուկները նետվեցին դեպի պատուհանները։ Նրանցից մեկի կտուցից կախվել էին սարդոստայնի թելեր։

– Այստեղ եմ, ուշքդ ինչ գնաց,- ասաց անտես մարդը։ Ես նրան տեսա առաստաղի տակ, կովերի վերեւում կախված տախտակամածին։

– Ցուրտ է,- ասացի ես։

– Ցրտից շատ մի վախեցիր։ Երկիրը, որ տրվում է հողածնին, տրվում է տարին-տասներկու ամիս, տրվում է գիշեր-ցերեկ։ Ձյունահողմը հունիսի մարգագետնի վերեւի նույն քամին է։

«Այս ինչ հրաշալի մարդու եմ հանդիպել»,- մտածեցի ես։ Եվ, ընդհանրապես, ում հանդիպել էի, ում չէի հանդիպել, վերջին երկու ժամում բոլորն էլ հրաշալի էին թվում։ Ես պատրաստ էի շատ բան անել այդ մարդկանց համար։ Իսկ իմ ունեցած-չունեցածը մի կյանք էր, որ արդեն նվիրել էի տասնմեկ տարեկան տղային։ Ստիպված էի նվիրել բոլորին, նորից ու նորից եւ անընդհատ նվիրել։

Նրա տախտակամածի տակ կապված էին իրենք իրենց մոռացած երեք ցուլեր։ Մի կերպ, ոտքս ցուլերից մեկի մեջքին դնելով, բարձրացա։ «Հողածնի» կողքին, ծալված տեղաշորի տակ, շախմատի տախտակ տեսա։

– Մեր գյուղում բոլորը շախմատ են խաղում, եւ բոլորն էլ կծու բիբար ուտողներ են։ Շաղգամի արտը տրորելով՝ ծերացանք։

– Լավ է,- ասացի ես,- պառկում ես ճոճքիդ, նայում գլխավերեւիդ սարդոստայնին ու մտածում առավոտից իրիկուն։

– Հողածինն այնպես չի ստեղծված, որ մի աչքով ծիծաղի, մյուսով լաց լինի։

– Քեզ ի՞նչ է եղել։

– Ինչ պիտի լինի։ Ասում եմ՝ իջնեմ, թեւքերս քշտեմ, մսուրից թափված խոտի բազում շյուղերը քաջաբար հավաքեմ ու ետ լցնեմ մսուրի մեջ։

Ցուլերից սեւը ծանրումեծ կանգնեց։ Նրա վզի շղթան քսվեց մսուրին ու խշրտոցով զնգաց մի քանի տեղից։ Ես առաջին անգամ ցուլի աչքի մեջ ինձ տեսել էի այն տարի, երբ ուխտավոր մորս հետ սեպտեմբերի վերջին շաբաթ օրը ոտքով գնացի Էջմիածին եւ քնեցի ս. Շողակաթի գավթում։

– Հողածինն ինքն իրեն շղթայել է ասեղի թելով եւ չի հասկանում այդ բանը։ Գիտես, թե ինչու չի հասկանում։ Չի հասկանում, որովհետեւ նրա կապը չի զնգում, ինչպես հիմա զնգաց այս ցուլի շղթան։

– Ցուլի շղթան ինչքան ուզում է զնգա՝ գոմը լի է երինջներով, եւ մսուրն էլ դատարկ չէ։

– Ողորմի քո անցավորաց։

– Հիշողաց։ Բայց այդ ի՞նչ շաղգամի արտ եք տրորում,- ասացի ես։

– Շաղգամի անտեր արտ. թե չգիտես, իմացիր։ Արտատեր Պառավն էլ չկա, որ մի ասպատակող անեծքից հետո Որսասարի տեղը ցույց տա։

– Քո կարծիքով խեղճ Դավիթն իր կյանքը պիտի անցկացնի միայն շաղգամ ուտելո՞վ։

– Չէ, ինչո՞ւ։ Ինքնաշեն նետ ու աղեղով այդ որբուկը մեկ-մեկ էլ ծիտ-միտ կխփի շաղգամի արտում։

– «Դո՞ւ ես էն հոր տղան»,- կրկնեցի ես Պառավի կասկածոտ ու վիրավորող հիշեցումը։

– «Եկել, իմ արտի վրա ես հերսդ թափում, թամբդ դատարկվի»։ Դավթի աչքերն այս անեծքով է բացում Պառավը,- ասաց «հողածինը» եւ պատմեց մի դեպք, որի մասին, իր ասելով, մտածել է գիշեր-ցերեկ։ Դա, իսկապես, լսելու պատմություն էր, եւ ես իմացա, որ նրա՝ այդ «հողածնի» անունը Աբգար է։ Հիմա էլ, ամեն անգամ, երբ կաչաղակ եմ տեսնում, հիշում եմ Աբգարին ու նրա պատմությունը։

«Մի քանի պճեղ սխտոր, մի քանի բուռ լոբի ենք գցել հողի մեջ, մեր աչքի առաջ անջուր չորանում են,- սկսեց Աբգարը։- Ասացի՝ գնամ, Առաքելին ու Արմենակին գտնեմ, ուղարկեմ Ամբերդ, որ գոնե երկու-երեք բահ ջուր շուռ տան դեպի գյուղ։ Գիտեմ՝ այդ երկուսը, ինչ գնով ուզում է լինի, ջուր կհասցնեն գյուղ։ Խաթրով չեղավ՝ կռվով կբերեն, կռվով չեղավ՝ գողությամբ կբերեն, մի բան կանեն։ Խոսրովի տունն անցա, հասնում էի Նալբանդի տանը, մեկ էլ Նալբանդի դարպասը բացվեց, ու տեսա Հովսեփին։ Հովսեփը Նալբանդի փոքր տղան է, Երեւանում է սովորում։ Թե՝ քեռի Աբգար, չբարեւես, չհարցնես՝ թե երբ եմ եկել, ինչպես եմ։ Հետո, հետո, եթե ողջ մնացի, ասաց ու հոգեփչման վազեց։ Բայց վազում է ու ծիծաղում։ Եթե վազում է, ուրեմն բան է պատահել, եթե բան է պատահել, ինչո՞ւ է ծիծաղում։ Հովսեփի ետեւից դուրս եկավ մեկը։ Ողորմած Աստված… Չճանաչեցի։ Ինչպե՞ս ճանաչես՝ գլուխն արկղի մեջ, արկղը վզին, ինչպես ձիու խամուտ։ Ձգվեցի ոտնածայրերիս վրա։ Տեսնեմ՝ Մանուկն է։ Մանուկն ու Հովսեփը հորեղբոր տղաներ են։

– Ո՞ւր գնաց,- ասաց Մանուկն ու ընկավ Հովսեփի ետեւից։ Գոնե արկղը հաներ վզից։ Ուրեմն այդպես է, հա՞… Կրակ ուտեք դուք։ Մտա Նալբանդի տուն։ Այդ հալիվորն էլ ջահելների խելքին է։ Կողքի վրա շուռ է եկել թախտին ու ծիծաղում է։ Նա մարդուն բա՞ն կհասկացնի։ Ասում եմ՝ Նալբանդ, ի՞նչ է եղել, նա ծիծաղում է, Նալբանդ, ինչ է եղել, ծիծաղում է։ Դրանք խենթերի ցեղ են, բզի ծայրին բռունցքով են խփում։ Գլուխդ ի՞նչ ցավացնեմ։

– Աբգար,- վերջապես խոսեց Նալբանդը,- դու տախտակ կունենաս, մի երկու տախտակի կտոր պիտի տաս ինձ։

Ճիշտ որ սրանք խենթերի ցեղ են. ես ինչ եմ հարցնում, սա ինչ է ասում։

– Կտամ, բայց ի՞նչ է եղել,- հարցնում եմ ես։

– Էրգրից հետո այսքան չէի ծիծաղել,- ասում է Նալբանդը։

– Լավ ես արել, բայց ի՞նչ է եղել։

– Նայիր այստեղ։

Թախտն ուղիղ մեջտեղից ջարդված էր։ Նալբանդի բոլոր երեխաներն այդ թախտի վրա են մեծացել՝ մեջք մեջքի, ծոց ծոցի։ Բայց պարզվում է, որ ջարդված թախտի ու Մանուկի վզի արկղի միջեւ վայրենի կապ կա։

Մանուկին ասում են, թե Հովսեփն է եկել։ Մանուկը գալիս է, բարեւում Հովսեփին եւ, քանի որ շատ է կարոտել իր հորեղբոր տղային, գրկում է նրան եւ, քանի որ շատ-շատ է կարոտել հորեղբոր տղային, բարձրացնում է նրան գլխից վեր եւ, քանի որ անասելի կարոտել է Հովսեփին, խփում է թախտին։ Թախտը ջարդվում է, Հովսեփին բան չի լինում՝ ընկնում է թախտի տակ։ Մի թեթեւ սրտխառնուք է ունենում։ Լվացվում է, աչքերը լուսավորվում են եւ սկսում են խոսել հրեաների եւ ամբողջ աշխարհի մասին։ Ես քեզ ասացի, որ դրանք այդպիսին են. հեռադիտակն աչքներին՝ ընկնում են իրենց ոտքի տակի փոսը։ Հանկարծ Հովսեփը հիշում է, որ հոր համար բերած գլխարկը մնացել է միջանցքում՝ պայուսակի մեջ։ Դուրս է գալիս։ Քիչ անց երեխաներից մեկը Մանուկին ձայն է տալիս, թե՝ ձեր մեղուն պարս տվեց։ Մանուկի՝ ոտքը շեմքից դուրս դնելն ու արկղը գլխին հագնելը մեկ է լինում։ Ի՞նչ գլխարկ, ի՞նչ պարս. Հովսեփը դուրս էր եկել, գտել խաղողի մի դատարկ արկղ ու կանգնել դռան ետեւում»։

– Քե՞զ էլ է այս պատմությունը զվարճալի թվում,- ասաց Աբգարը։ Այդ պահին մի կաչաղակ սուր ծղրտաց պատուհանի տակ։

– Թու, այդ պիղծ հավքը որտեղից հայտնվեց,- դեպի պատուհանը ձգվեց Աբգարը։ Մինչեւ հիմա էլ զարմանում եմ, թե այդ պահին կաչաղակն ինչպես գրավեց նրա ուշադրությունը։ Նա իր պատմությամբ, հիշողություններով ու խռովքներով այնպես հաստատունորեն էր հեռացել ընթացիկ պահից, որ վերադարձն աներեւակայելի էր։ Իսկապես, հրաշալի բան է պահի զգացողությունը։ Մտնում ենք անցյալի մեջ՝ ներկան ենք մոռանում, տրվում ենք ներկային՝ անցյալն ենք մոռանում։ Իսկ այս Աբգարը, կոլտնտեսության գոմում, ցուլերի վերեւի տախտակամածին պառկած, աչքը սարդոստայնին, ապրում է բոլոր երեք ժամանակներում՝ անցյալի մեջ լվացվում է, ներկայի մեջ սրբվում, ապագայի մեջ նայում հայելուն ու սանրվում։

– Դու այնպես չպատմեցիր, որ այդ պատմությունն ինձ զվարճալի թվա,- ասացի ես։

– Մանուկը, որի ձեռքերի մեջ ցուլը թողնում է պոզերն ու փախչում, եւ Հովսեփը, որն Ադամից երկու օր շուտ է ծնվել, միայն ու միայն ծիտ են խփում շաղգամի արտում՝ Որսասարի տեղը մոռացած։

– Դու այդ երկուսին պիտի ուղարկեիր Ամբերդ։

– Ես ասում եմ՝ արի, արջն այստեղ է, դու ասում ես՝ արի, արջի հետքը գտել եմ։ Մանուկին ու Հովսեփին հանում ես շաղգամի արտից, ուղարկում ես կորեկի արտ։ Ասենք թե՝ գնացին, մի հեղեղ ջուր բերեցին, եւ հարսիկս այնքան լոբի շարեց, այնքան սխտոր կախեց, որ ձմռանը ուղարկեց Ամասիայում ամուսնացած ուսուցչուհի քրոջը։ Մենք այստեղ կանաչ լոբի կուշտ կերանք, նրանք էլ՝ այնտեղ։ Հետո՞… Լոբին շան կծածին է լավ։

– Ուժեղ տղաներ են այդ երկուսը, իրենք իրենց մեջ չեն տեղավորվում։

– Արտատեր պառավի ցուցամատի ուղղությամբ չեն կարողանում գնալ եւ այդպես այլակերպվում են,- ասաց Աբգարը եւ պատմեց Հարութ անունով մի երիտասարդի մասին, որը շատ է սիրում մկների վզից թել կապել եւ, մկներն առաջ արած, քայլել գյուղամիջով։

– Այնքան հոգնած տղաներ էլ կան, որոնց վրա օձի կուտակ էլ գցես, տեղից չեն շարժվի,- ասաց Աբգարը։

– Նույն բանը մեկի մոտ այսպես է արտահայտվում, մյուսի մոտ՝ այնպես։

– Վազն անցիր։ Մոտիկ սյունից կախված տոպրակը տեսնո՞ւմ ես։ Տոպրակի մեջ լավաշ կա, լավաշի մեջ՝ ղավուրմա։ Ձեռքդ մեկնես՝ կհասնի։

– Քո տարիքում մարդիկ սովորաբար խաղաղվում են եւ այլեւս չեն ծվատում իրենք իրենց,- ասացի ես, երբ Աբգարը բողոքեց ատամներից եւ ասաց, որ արդեն յոթանասուներեք տարեկան է։

– Երբ երիտասարդ էի ու իմ գարունքն էի ապրում, ծաղկունքի ու մարգագետնի միջով քայլում էի անհետք։ Հիմա հասել եմ իմ ձմռանը, եւ ինչպես էլ փախս տամ, միեւնույն է, մահը ձյան վրա հետքս բռնել ու մոտենում է։

Հետո նա իջավ եւ սկսեց մսուրների ետեւում թափված խոտը հավաքել։ Անընդհատ թիկունքն էր իմ կողմն անում։ Դռան ետեւում գտավ ցախավելը, երկու-երեք կովի տակ մաքրեց, քերիչով շփեց նրանց ազդրերը եւ ասաց, որ այս տարվա խոտի կեսը կավելանա։ «Այս մարդն ապրում է իր հայրենիքի մայրաքաղաքի կենտրոնում»,- մտածում էի ես։ Մի ճնճղուկ, քամի անելով, անցավ։ Ես տեսա, որ նա պոչ չունի, եւ հանկարծ ամեն ինչ չափազանց խեղճ ու անօգնական թվաց։ Ինձ հետ ինչ-որ բան սկսեց կատարվել։ Ես քայլեցի դեպի գոմի ելքը։

– Գայլի վրա չհաչող շանը բրուտն էլ իր դռանը չի կապի,- իմ ետեւից ասաց Աբգարը։

Դուռը դեպի ներսն էր բացվում, բայց ես հրում էի դեպի դուրս։ Այն երկու ձիերը սեղմվել էին դռանը։ Մի քանի քայլ հեռացան, որ անցնեմ։ Աղբյուրի մոտ, իմ առջեւից սուրալով, անցավ մի դահուկ, խփվեց գյուղացու մեկի ցանկորմին ու շրջվեց։

«Տղայի ոտքի տակից է փախել»,- մտածեցի ես։

Հեռվում երեւաց տղան։ Գալիս էր կաղալով։ Ես տեսա, թե ինչպես երկու ոտքով տեղավորվեց մի դահուկի վրա եւ խենթ արագությամբ եկավ։ Չհասկացա, թե դահուկն ինչպես է փախել նրանից։ Ինձ չհասած՝ ձեռնափայտը եւ ազատ ոտքը մեխեց ձյան մեջ ու կանգնեց։

– Իսկ քեզ ի՞նչ է եղել,- ասացի ես։

– Ի՞նչ պիտի լինի։

– Սարերում ի՞նչ կար։

– Սարերում ամեն ինչ էլ կար։

Տասնմեկ տարեկան տղան ուղիղ նայում էր աչքերիս մեջ։ Նրա հայացքի տակ ինձ թվաց, թե մատներիս արանքում ու մազերիս վրա սարդոստայն կա։ Գլուխս կախեցի եւ սկսեցի կոշիկներս մաքրել ձյան մեջ։

– Իսկ դո՞ւ ով ես,- ասաց տղան ու սպասում էր պատասխանի։ Եթե ուրիշ մեկը հարցներ եւ միայն երկուսով չլինեինք, մի բան կասեի։ Պատասխանը գտնելու համար հայացքս փախցրի նրանից եւ սկսեցի նայել հեռուները։ Ագարակ եւ Կաքավաձոր գյուղերից այն կողմ երեւում էր մեր գյուղը՝ անանուն ու անկիրք։ Ես տղային ցույց տվեցի մեր գյուղը, եւ նա ժպտաց։ Բայց տղան մրսել էր անմոռանալիորեն, մրսել էր նախանձելիորեն։ Մինչեւ շապիկը, մինչեւ ոսկորները վայելել իր ձմեռը եւ ապրում էր սարի գարունքոտ լանջին։

Այդ օրը, մինչեւ յոթ աստղ երեւաց Լեռնարոտի երկնքում, Արագածի հարավային լանջից նայում էի Մասիսին։ Եվ այդ կիրակի Մասիսը մոտիկ էր ինձ, ինչպես անձնագիրս իմ ծոցագրպանում։

Այդ տարվա գարնանը ես գնացի Ապարան եւ հովիվ Աշոտ Մարտիրոսյանին ասացի, որ Արագածի մյուս՝ մասսահայաց լանջին ապրում է տասնմեկ տարեկան մի աննման տղա։

Երբ մտա Ապարան, Արագածի ստվերն արդեն հասնում էր վերջին երկու տան պատուհաններին։ Մի մարդ իր տունը կառուցել էր բլրակի վրա, եւ այդ բլրակն աշխարհաստեղծման օրենքով արդեն տրված էր նրան։ Մայրամուտին կնոջ եւ հինգ երեխաների հետ նա նստել էր տան շեմին ու իր բլրակից նայում էր Արագածին, ինքն իրեն, մյուս բոլոր ապարանցիներին, փողոցում մնացած ուրիշի կովին ու երեք երինջին, մարդու ճակատագրին։ Կինը փոքրիկ աղջկան առել էր ծնկների արանքն ու սանրում էր նրա մազերը ծայրեծայր, թել առ թել։ Երկնքում դարձդարձիկ սլացքի հրճվանքով թեւում էին ծիծառները։ Այդ բոլորից հետո, որպեսզի ամեն ինչ չափազանց խաղաղ թվար, անմեղ ու կատարյալ լիներ, մարդու ոտքերի մոտ արածում էին նրա գառները։

Ճրագվառոցից առաջ, իրիկնացող Ապարանում, սեփական բլրակի վրա նստած մարդուն ոչինչ չէր խանգարում՝ մտածելու անմահության մասին, չնայած տասնհինգի փոխարեն նա տասնչորս գառ ուներ եւ սրտի ծակոցներից մի օր առաջ աչք չէր փակել։

Մարդը ջրել էր իր պարտեզը, եւ նրա մեջքի քրտինքը ցամաքում էր Արագածի ստվերում։ Նրա անդրանիկ որդին աշնանը պիտի զորացրվեր, եւ տուն ու տեղով դուրս էին թափվել ու նայում էին նրա ճանապարհին։

Ես անցա շուկայի միջով, ուր հովտից եկած մեն-մենակ մի կին թարխունի փնջերն էր դասավորում ու վերադասավորում դույլի մեջ դեռ առավոտից, եւ Քասախի ափով՝ սագերի խումբը խրտնեցնելով, գնացի դեպի գոմերը։ Մոտիկ բակում մի ուրիշ կին կաթի դույլն էր ողողում կովի տակ նստելուց առաջ, եւ ես լսեցի նրա մատանու զնգոցը դույլի մեջ։ Քասախը պռնկեպռունկ լիքն էր։ Մեկը ձմեռվա գոմաղբը թափում էր նրա ջրերի մեջ, եւ Քասախը Ապարանում նորից մնում է աշտարակցու գետ։

Գոմը, ուր ձմեռել էր եւ մինչեւ սար բարձրանալը շարունակում էր գիշերները նստել Աշոտ Մարտիրոսյանի հոտը, Քասախի ափի առաջին գոմն էր։ Աշոտը գառները նոր էր բաց թողել մայր հոտի մեջ, եւ գոմում սկսվել էր մի շտապ փնտրտուք, մի հրաշալի իրարանցում, մի հուզիչ խլրտում, մի ծնկաչոք վազք։ Մայր ոչխարը հարյուրավոր գառների մեջ պիտի գտներ իր մի հատիկ գառնուկին՝ ամենանախշունին ու ամենաչքնաղին։ Գառը հոտի մեջ պիտի գտներ իր մի հատիկ մորը՝ մայրերից ամենատաքին ու ամենասիրառատին։ Եվ ձայնում էին իրար ու կանչում էին իրար։ Քիչ էր մնում գտնեին ու չէին գտնում։ Քիչ էր մնում կորցնեին ու չէին կորցնում։ Գառը ծունկ էր խփում մաքու տակ, բայց վերջին պահին երկուսն էլ ազնվագույն բնազդով հասկանում էին, որ իրենց փնտրածն ուրիշն է եւ՝ նորից վազք տարբեր ուղղություններով։ Գետնի մեջ խրված գոմը այդ աշխարհանցումից արդեն սկսում էր ցնցվել։

Աշոտը կանգնեց՝ անութատակերին մի-մի գառ։ Հովվի աչքերը կապույտ էին, եւ դեմքի բոլոր կնճիռները, լույսի շողքերի նման, սկիզբ էին առնում աչքերից, փնջվում ու չէին հանգուցվում կոպերի տակ, շարունակվելով՝ աչքերի խորքում հատվում էին։

Գրկի գառների փոխարեն ու նրանց համար դես ու դեն էր խփվում Աշոտը։

– Զույգ են ծնվել, մայրը չկա,- ասաց նա, ու այդ գառների մայունը դարձավ ավելի մորմոքուն։ Գառներից մեկին ցած դրեց եւ բռնեց կողքից անցնող մաքու ետեւի ոտքը։ Գառը, որբուկին սազական ճարպկությամբ, մտավ մաքու տակ։

– Այս մաքին էլ գառ չունի, սատկեց,- ասաց Աշոտը եւ ոտքը թողեց, բռնեց մաքու վզից։ Մաքին ամեն կերպ ուզում էր դունչը հասցնել գառնուկին, հոտոտել նրան։ Բայց նա մոռացել էր իր կորցրած գառնուկի հոտը, ձայնը, շունչը եւ հեզորեն կանգնեց ու սկսեց որոճալ՝ ստինքներում հորդացնելով կաթը։ Գառը, առջեւի ոտների վրա ծնկած, երանությամբ թափահարում էր փոքրիկ դմակը։ Աշոտը երկրորդ գառնուկի համար էլ գտավ մի անգառ մաքի, որի հիշողության մեջ դեռ չէր խաթարվել իր աննման գառնուկի պատկերը։ Աշոտը երկու ձեռքով՝ վզից ու մեջքից, պահեց մաքուն այնքան, ինչքան պետք էր։

Գոմում վազքը դադարեց, ձայները մարեցին։ Սկսեց Քասախն աղմկել։ Աշոտը մեջքն ուղղեց, գլխարկով սրբեց քրտինքը ու ծխախոտ կպցրեց։

– Լավ հովվի հոտի մեջ անգառ ոչխարներ չեն լինում, ոչ էլ անմայր գառներ,- ասաց նա։

– Քո հոտը երբեք այդպիսին չի՞ եղել։

– 1947 թվականի մարտի 16-ից մինչեւ հիմա անում է երեսունվեց տարի։ Հովվական կյանքը դժվար թե այլեւս բան ունենա ինձնից թաքցնելու։ Ինչ ասես՝ տեսել եմ։

– Ի՞նչ կասես, քո վաղվա օրը չե՞ս կիսի ինձ հետ։

– Հովվի համար այս գարունը շատ դժվար դուրս եկավ։

– Ոչինչ, ես քեզ չեմ խանգարի։

– Եթե մինչեւ ժամը վեցը միտքդ չփոխեցիր, ես դեռ այստեղ եմ։ Այդ ժամին հոտը քշում եմ։

Հյուրանոցում ծանոթացա երեք երկրաբանների հետ։ Նրանք ճանաչում էին Աշոտ Մարտիրոսյանին եւ ասացին, որ մի անձրեւոտ օր մի տուփ չոր լուցկի է տվել իրենց։ Քնելուց առաջ ես մտածեցի հացին հաց դարձնող մի պտղունց աղի, երկրաբանի գրպանում թրջված լուցկու եւ մյուս գանձերի մասին։

Առավոտ շուտ հոտը նոր էր դուրս եկել փարախից, երբ երկու մաքիներ սկսեցին խաղալ։ Իրար առաջ կտրելով՝ թռնում էին վերեւ ու խփվում գետնին։

– Անձրեւ պիտի գա,- ասաց Աշոտը եւ ետ դարձավ։ Նա միայն մի անձրեւանոց բերեց։ «Հովիվն իր անելիքը պետք է որ ինձնից շատ լավ իմանա»,- մտածեցի ես ու մտա ինձ համար չկարված անձրեւանոցի մեջ։

Երկար ժամանակ քայլում էինք հոտի ետեւից։ Հոտի վերջում անշտապ արածում էր հալից ընկած մի սեւ մաքի։ Կողերի բուրդը թափվել էր, եւ հոդերն սկսել էին փայտանալ։

– Վեց ծին է։ Հետեւիր դրան եւ կտեսնես, թե ինչ կենդանի է,- ասաց Աշոտը։

Սեւ մաքին միշտ արածում էր հոտի վերջից առանձնացած եւ երբեք դունչը չմոտեցրեց տրորված կանաչի։ Ծաղիկներն էր պոկում եւ արածում միայն բարձր քարերի ու թփուտների արանքում՝ նորից ու նորից բրդի ծվեններ թողնելով մասրենու ճյուղերին ու փշերի վրա։ Հեղեղատներով ու վտանգավոր քարքարուտներով անցնելու ժամանակ սեւ մաքին հայտնվում էր Աշոտի աչքի առջեւ։

– Եթե անհարմար ձեւով շրջվի մեջքի վրա կամ մնա երկու քարի արանքում, ու ես չտեսնեմ, այդպես էլ կմնա, հյուծված ոչխար է։ Մյուսը օրը միայն մորթին կգտնեմ, այն էլ բանի պետք չէ,- ասաց Աշոտը։

Իսկ վերադարձին, երբ Աշոտն ու ես քայլում էինք հոտի առջեւից, սեւ մաքուն տեսա կենտրոնում՝ ամբողջ հոտով շրջապատված։ Այդպիսի ժամանակ վտանգը ետեւից է սպասվում, եւ փորձանքի մեջ ընկնելու են ետեւի ոչխարները։ Ես արդեն հարգում ու կարեկցում էի սեւ մաքուն։ Բոլոր հովիվներն էլ սեւ մաքու նման հոգնատանջ ու իմաստուն ոչխարներ պահում են իրենց հոտի մեջ։ Երբ հոտը, մեծ տարածության վրա հատ – հատ ցրվելուց հետո, հավաքվում է, հովիվը որոնում է հենց նրան՝ վերջից արածող մաքուն։ Եթե նա կա, ուրեմն՝ բոլորն էլ կան։

Երբ կարգին արոտն սկսվեց, մեր ետեւից եկող նախիրը կանգնեց, ծանրացավ տեղում ու սկսեց արածել հիմնովին՝ գետնանց պոկելով ինչ-որ հանդիպեր՝ խոտ, փուշ, ծաղիկ։ Իսկ հոտը շարունակում էր գնալ ու գնալ՝ ընթացքի մեջ արածելով խոտերի ծայրերը, շտապելով լավից դեպի ամենալավը, հավանել-չհավանելով, այս ծաղկից այն ծաղիկը՝ որոնելով սրտի ուզելիքը։

– Նախրապանը կարող է ամբողջ օրը նստած մնալ միեւնույն քարին,- ասաց Աշոտը։- Երբ արոտը հաղթում է ոչխարին, ոչխարը խրտնում է, դառնում չմահավան։

Հանկարծ տեսա, որ Աշոտի հոտը բոլորովին էլ խառնիխուռն մի բան չէ։ Հոտի մեջ ոչխարներն ընդհանրապես չէին խառնվում, եւ չկային իրար հատող ներքին ուղղություններ։ Հոտի ուղղությունը մեկն էր։ Ոչխարներ կային, որ միշտ եւ ամենուր առջեւում էին, ոչխարներ կային, որ արածում էին միայն աջ թեւում, միայն կենտրոնում արածողներ էլ կային, «ձախլիկներ»՝ նույնպես։ Հոտի իմ կաղապարը մշակվել էր Թալինում, ուր հոտը մաքիների չորս-հինգ շոգած շարք է՝ քիթը մի քանի այծերի ստվերում։ Եվ ինչպե՜ս է վազում այդ ստվերի ետեւից, ինչպես է սարսափում այդ ստվերը կորցնելու փորձանքից՝ արածելը առավոտվանից մոռացած։ Ապարանում հովիվն ու հոտը չափազանց հաշտ էին, եւ այդ երկուսի ներքին ուղղությունները երբեք չհատվեցին։ Ես չհասկացա՝ հովի՞վն է գնում հոտի ետեւից, թե հոտը՝ հովվի։ Թալինում այդպես չէ։ Թալինում հոտի համար կա միայն մի ուղղություն՝ հովվի գավազանի նշած ուղղությունը։ Այնտեղ հովիվն ու հոտը առավոտից իրիկուն կռվի մեջ են։ Այդ բանը նորից տեսա անցած աշնանամուտին, չնայած ցորենարտերը հնձված էին, եւ արտերում հասկն ու նորելուկ բաղեղը քիչ չէին։ Հոտը Թալինի շրջանի Ներքին Բազմաբերդ գյուղի հոտն էր, հովիվը Ղազար Տոնոյանն էր։ Ներքին Բազմաբերդն իմ առաջին քայլի գյուղն է, Ղազար Տոնոյանը՝ իմ վեց հորեղբայրներից կրտսերը։ Նա հոտը խոզանների միջով ու բլրակների վրայով այնքան հեռու քշեց, որ հայտնվեցինք անապատի կենտրոնում, եւ անասելի հարազատություն զգացի մրջնաբնի մոտ ընկած «Սալյուտի» դատարկ տուփի նկատմամբ։ Այդ ընթացքի մեջ երկու խոյեր շուտ-շուտ ճակատ ճակատի էին տալիս՝ կրծքով բարձրացնելով մաքիների դմակները եւ ինձ փրկեցին անապատի կենտրոնում իմ մեջ շատացող սենտիմենտալությունից։ Չպարտված անապատում ոչ նռնենի է աճում, ոչ փշատենի եւ ոչ էլ սենտիմենտալիզմ։ Որպեսզի ես կարողանայի խոստովանել, որ հենց այդ անապատն է իմ հայրենիքը, իմ մեջ բարձրացավ մի բան, որը Ղազարի դանակի շեղբի նման մերկ էր ու արու։

Օշինդրի բույրը մինչեւ վերջ շնչելու համար պոկեցի մի քանի շյուղ եւ հենց օշինդրի արմատների մոտ տեսա նետիկ օձի մի շապիկ։ Զգուշությամբ ու քնքշանքով բարձրացրի շապիկը եւ հիանում էի դրանով, երբ Ղազարը ձայն տվեց։ Նա ինձ ցույց տվեց մի էպիկական բան, որպիսին տեսնելու համար պետք է բախտ ունենալ։ Արծիվը երկնքից մեծագույն արագությամբ խփվել էր նապաստակի վրա, եւ խռնդատի անցյալ տարվա չոր ցողունը խրվել էր կրծքի մեջ։ Արծիվն սպանվել էր սլացքի պահին, նապաստակը՝ շլդիկավարի, սարսափից սատկել էր արծվի հզոր թեւերի տակ ու մագիլների մեջ։

Միջօրեին հոտը, դեպի ջուր գնալիս, անցավ մի հին գյուղատեղով։ Ես գոհունակ նստեցի մի փլատակի քարի վրա եւ վերջապես հասկացա, թե արքայական ինչ ահեղ սիմվոլ է արծվի այդ անապատային, ձախողված որսը։ Փլատակի մեջ շատ կապրենիներ կային։ Աղվեսները հաճույքով են ուտում կապրենու ձմերուկանման պտուղները։ Ձեռքս մեկնեցի, որ մի կապար պոկեմ։ Ցուցամատիս վրա ոսկորին հասնող ցավ զգացի։ Մի ուրիշ անգամ ինձ կթվար, թե օձը կամ կարիճը խայթեց։ Բայց կապրենու փուշն էր։ Տատս աջ ձեռքի ցուցամատին ասում էր հրացանի մատ։ Կապրենու փուշը ծակել էր հրացանի մատս։

Ղազարը չթողեց հոտը ջրի վրա նստի։ Ձորաբերանին, սալ քարերի վրա, հոտն իր համար տեղ գտավ։ Այծերը՝ դունչները քամուն, առջեւի ոտները դրել էին բարձր քարերի վրա։ Մաքիները՝ գլուխ գլխի, սեփական ստվերի մեջ տրորում էին նստածներին։ Նստած հոտն անդադար խլրտում էր ու իր կերպը փոխում վերեւի մի կտոր ամպին նմանակ։ Ղազարը բեռն իջեցրեց ավանակից, հետո համետը մի կողմ նետեց ու հովվացուպի մի շոյող հարված հասցրեց արկադյան սոխակի գավակին։ Ավանակը, քիթը փռռացնելով, իջավ ձորը։ Մենք նստեցինք հացի։ Հեռվից տրակտորի ձայն էր գալիս։ Մելիորատորներն էին շարունակում իրենց կռիվն անապատի դեմ։ Այն թերթը, որի մեջ ձու էր փաթաթված, Ղազարը ծնկի վրա հարթեցրեց, մինչեւ ընդունեց իր նախկին չափերը, եւ փռեց լավաշի տակ։ Աչքերս Ղազարի գյուտից փայլեցին։ Ուրեմն, մելիորատորներն անում էին այն, ինչը հիմա Ղազարն արեց ճմռթված թղթի հետ։ Մելիորատորները, լեռնալանջերն ու կիրճերը «հարթեցնելով», հայտնաբերում են մեր աշխարհի թաքնված տարածքը, ընդարձակում մեր լեռնաստանը եւ դնում բերքի տակ։

Ես գիտեի, որ իմ վեց հորեղբայրներն արդարագնացիկ լուռ մարդ են եւ ունեն անզուսպ երեւակայություն։ Նրանցից կրտսերը, առանց շուրթերը շարժելու, ինձ նոր տիրույթների տեր դարձրեց եւ քնեց՝ գլուխը մի քարի շոգ ստվերում։ Ես նայում էի նրա թիկունքի տակի քարին, ոտքերի արանքի երնջնակի փշին ու լեզվի ծայրով զգում ամենամեծ հաշտության հրճվանքն ու արյան եղբայրության գինին։ Իմացության ծառը ինչքան անտեղի եւ ավելորդ էր դրախտում։ Խաչելության փայտն այդ ծառից կտրեցին։

Ղազարն աչքերը բացեց եւ ասաց, որ հարեւան գյուղերից մեկում մի խանգարված աղջիկ մազերը զարդարում է եղբոր գերեզմանի ծաղիկներով։ Ես մնացի նստած, մինչեւ Ղազարը հոտը տեղից հանեց ու քշեց ջրի վրա։

– Թալինում հովվի գործը դժվար է։ Այնտեղ հոտն արոտ է փնտրում,- ասաց Աշոտ Մարտիրոսյանը։

Աշոտի հոտը մտավ ափնարոտիկ։ Աջ եւ ձախ կողմերում աշնանացանի, գարնանացանի ու կորնգանի արտեր էին։ Աշոտը հոտի արագությունը կոտրելու համար անցավ առաջ եւ այնտեղից աչքը պահում էր ձախ թեւի վրա։ Աջ թեւում հսկում էի ես։ Դանդաղ ետ ու առաջ էի անում աշնանացանի արտեզրով եւ չտեսավարի հետեւում, թե ինչպես են ուռչում ոչխարների կողքերը, եւ ստինքները լցվում կաթով։ Արոտը շատ լավ էր, եւ թալինյան հիշողություններից հետո ես ուրախ էի հոտի համար։ Իմ մեջ հորդանում էր հովվի գոհության զգացումը։

– Օրվա մեջ հոտը գոնե մի ժամ պիտի չտրորված, խամ արոտ մտնի,- ասաց Աշոտը։

Նա հոտի առջեւից անցավ ձախ թեւը, ուր ոչխարները շուտ-շուտ իրենց գցում էին կորնգանի արտի մեջ։ Առջեւից նրանց զսպել չէր լինում։ Ոչխարները ցույց էին տալիս, թե խելոք արածում են կորնգանի արտեզրում, բայց երբ Աշոտը շրջվում էր, իրենց չէին կորցնում՝ նորից լցվում էին արտի մեջ։ Հատկապես մի չալ մաքի խելքը թռցնում էր կորնգանի համար։

– Շաղը շատ է, եթե անձրեւն ուշանա, ոչխարը կփքնոտի,- ասաց Աշոտը։

Նա արգելեց ձախ թեւը, եւ հոտը թեքվեց աջ, մտավ լուսանցքի չափ նեղ ափնարոտիկ։ Երկու կողմերում կորնգանի արտեր էին։ Ոչինչ, որ մեր գործը դժվարացավ։ Հոտն իրեն հիանալի էր զգում։ Ափնարոտիկից հոտը դուրս եկավ կշտացած եւ տեղ էր փնտրում, որ նստի։

Երբ հոտը վերջապես նստեց, Աշոտը, ձեռքին մի ծվեն բուրդ, ասաց, որ ինքը մի ձեռնոցի բուրդ պարտք է հանդապահ Գեւորգին եւ պատմեց, թե ինչպես է եղել։

Մի տարի, կեսօրին, քունը տանում է։ Հոտը զգում է իրեն զսպող մահակի բացակայությունը եւ լցվում է աշնանացանի արտի մեջ։ Հանդապահը տեղ է հասնում այն ժամանակ, երբ Աշոտն արդեն հոտը հանել էր արտից։

– Եղավ,- ասում է հանդապահը։

– Ի՞նչ է եղել։

– Հովիվը դրանից ավելի ուրիշ ի՞նչ կարող է անել։

– Ինչ եղել է, մնա մեր մեջ։ Դրա համար կարելի է գրասենյակի ճամփան չբռնել,- ասում է Աշոտը։

Իրիկունը հանդապահն ուղիղ գնում է կոլվարչության գրասենյակ եւ նախագահին ու բրիգադավարին ասում, որ Կորտեր հանդամասում աշնանացանը ջրելու ժամանակն է։ Աշոտը երդվելով որոշում է՝ խուզին հոտն իր ետեւից տանող ոչխարի բրդից մի թաթմանցու տալ լուռումունջ հանդապահին։ Մինչեւ Աշոտն ուշքի է գալիս, խուզն սկսվում ու ավարտվում է շատ կարճ ժամանակամիջոցում, եւ բրդի պարկերով բեռնաբարձ մեքենան, ետեւից փոշի հանելով, հեռանում է։ Մի ձեռնոցի բուրդը մնում է մյուս խուզին, հետո՝ մյուս խուզին, հետո մոռացվում է եւ հիշվում՝ որպես անկատար երդում։ Հանդապահ Գեւորգը հիմա չկա եւ այդպես էլ չիմացավ, որ մեռնում է ամենահարուստ պարտատիրոջ նման։ Հովվի համար մի ձեռնոցի բրդի եղածն ի՞նչ էր, չստացվեց։

– Հայրս հարյուր ինը տարի ապրեց առանց հիշոցների ու երդումների։ Անընդհատ ասում էր. «Ինչ որ անելու ես, արա առանց երդվելու։ Պարտքը կրակե շապիկ է»,- ասաց Աշոտը։- Եթե սխալմամբ չմեռներ, քսանմեկ տարի էլ մի օրվա պես կապրեր։

Քամին մեղմացավ, մանրիկ անձրեւն սկսեց հորդանալ, եւ հովվի օրը դարձավ շատ սովորական։ Ամպերն Արագածի գագաթներից սահեցին դեպի հոտը։ Աշոտը կոճկեց բաճկոնը։ Իմ մեջ ձիգ ձգվեց հայրենի տարածության անհրաժեշտ բնազդը։ Հեռուները մշուշվել էին եւ մի հոգեմաշ լքվածություն էր իջել դաշտերին։ Զմայլանք է, երբ գիտակցում ես, որ ուրիշները հիմա նստել են իրենց ծածկի տակ, իսկ դու ծեծկվում ես անձրեւի տակ, եւ շուրթերդ կապտում են։ Ինձ թվում էր, թե պատուհանից անձրեւին նայող բոլոր մարդիկ Աշոտին ու ինձ նախանձում են։ Ես տեսել եմ, թե ինչպես Վարդենիսում մի տղա կուրացնող անձրեւի տակ գնում էր սարերը՝ հովիվ հորն ընդառաջ։ Նա, անկասկած, իր հոր անդրանիկ որդին էր։ Ես Արագածի այս լանջից ժպտացի Արագածի մյուս լանջում ապրող լեռնարոտցի տասնմեկ տարեկան տղային։

Աշնանացանի արտից մի ագռավ թռավ եւ հոտի վերեւով, քամուն հակառակ, թեւեց դեպի բլուրը։ Այդ բլրի վրա մի անզուգական քար կար՝ նստելու եւ եղբայրության մասին մտածելու համար։ Նստած ոչխարները կանգնեցին։ Շներն ավելի մոտեցան հոտին։ Անձրեւի տակ հաց ու պանիր կերանք եւ խմեցինք մի-մի թաս կաթ։ Քամին կաթի փրփուրը լցրեց աչքերս։

– Առաջ, մինչեւ կեսօր, պայուսակը դատարկում էի, հիմա ինչպես բերում, այնպես էլ ետ եմ տանում,- ասաց Աշոտը եւ հացի մախաղը ուսը գցեց։ Կանգնած հոտը կամաց-կամաց քանդվեց եւ սկսեց նորից արածել։ Երկնքում լույսի ճեղք չէր երեւում, եւ հույս չկար, թե երբեւէ անձրեւը կդադարի։ Աշոտը կանգնել էր մի սասանվող քարի եւ ճոճվելով՝ նայում էր հեռուն։ Հետո գրպանից հանեց դանակը եւ սկսեց արծվամոշու թփից մի ճյուղ կտրել։

Մշուշների մեջ նշմարվեց Ապարանը։ Հանկարծ այնտեղ մեկի հորթն այս ցեխին չմտնի հարեւանի այգին ու ոտնատակ տա ինչ կա-չկա։

– Հայաստանը տեսել եմ մի անգամ։ Բաքու էի գնում ինքնաթիռով։ Երկնքից Հայաստանը հեչ ապրելու տեղ չէր,- ասաց Աշոտը։

Ես մոտեցա Աշոտին եւ նրա աչքերի մեջ չտեսա այդ երկնային դժգոհությունն իր ճակատագրից։ Մի անգամ նա ուրիշ տարածությունից նայել է Հայաստանին, որն այդ պահին իր մեջ տեղադրված չի եղել, եւ ճշգրտորեն հանգել է այդ սխալ մակաբերությանը։

Նրա ձեռքի արծվամոշու ճյուղը կարճ, չօգտագործվող մի բան էր, եւ չհասկացա, թե ինչու կտրեց։ Բայց շատ լավ հասկացա, թե ինչու մեկեն խոսեց Հայաստանի մասին։

Այդ ցեխին ոչխարն ավելի շատ փչացնում էր արոտամարգերը, եւ մենք հոտը տարանք դեպի բլուրները։

Մի թաց ու խորունկ օր ապրեցի հովիվ Աշոտի հետ։ Նրա հոտի մեջ շատ ոչխարներ ճանաչեցի, իսկ սեւ մաքուն, որի առջեւի պճեղներից մեկի արանքում վերադարձին մնացել էր մի կապույտ առյուծածաղիկ, թվում է՝ երբեք չեմ մոռանալու։

Մի ամբողջ օր երկուսով մենակ մնացինք Հայաստանի հետ ու Հայաստանի դեմ-դիմաց։ Իմ ճակատագիրը վերջնականապես կապվեց Աշոտի ճակատագրին։ Այդպես էի մտածում։

Վերադարձին հոտը գնում էր ձույլ, բնական ընթացքով, ինչպես առվից դուրս եկած ջուրը։ Հոտի ընթացքը հայտնաբերում էր ճանապարհի քարը, բլրի կլորությունը, հեղեղատի խորությունը, ամեն-ամեն ինչ։ Հայտնաբերում էր հարազատ եզերքի կապույտ գույնն ու անանց հրճվանքը, իմ մեղավոր ու ցավ դարձող սերը։ Հայտնաբերում էր իմ բոլոր պարտքերը՝ որպես մի ձեռնոցի բուրդ, որպես անկատար խոստում, որպես կրակե շապիկ։

Հրապարակվում է ըստ Այդին Մորիկյանիի կազմած «Ժուռնալիստիկա. Ինչ, ինչպես, ինչու. Բնագրեր» ժողովածուի: